CÜMLENİN ÖGELERİ
Bir yargı bildiren, anlam ve görev ilgisiyle bir araya getirilmiş kelime topluluğuna cümle denir.
Kelime topluluğunun cümle olabilmesi için duyguyu, düşünceyi,isteği veya
bir durumu tam olarak anlatması gerekir.
Cümlenin oluşabilmesi için kelime sayısı önemli değildir. Çekimli bir tek fiil
veya bildirme eki almış bir isim, cümle olabilir.
Ör: Karşılayalım.
Seviyorsunuz.
Hastayım.
Cümlede, yargının ortaya çıkmasında görev alan parçalara cümlenin ögesi
denir.
Cümlenin ögeleri temel ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır.
Temel ögeler, yüklem ve özneden oluşur. Özne karşımıza sözde ve gerçek özne olarak iki şekilde
çıkar.
Yardımcı ögeler düz tümleç (nesne), zarf tamlayıcısı (zarf tümleci) ve yer tamlayıcısı (dolaylı
tümleç) 'ndan oluşur. Nesne belirtili ve belirtisiz nesne olmak üzere iki çeşittir.
Temel ögeler her cümlede bulunması gereken ögelerdir.
CÜMLENİN ÖGELERİ
TEMEL ÖGELER YARDIMCI ÖGELER
Yüklem Nesne (Düz Tümleç)
Özne a.Belirtili Nesne
a. Gerçek özne b. Belirtisiz Nesne
b. Sözde özne Zarf Tamlayıcısı (Zarf Tümleci)
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç
YÜKLEM
Gözlerini oğuşturarak ----- yargı bildirmediği için cümle değil.
Gözlerini oğuşturarak geldi. --- bir yargıya bağlandığı için cümle.
Bursa tarihi bir-------yargı yok, cümle değil.
Bursa tarihi bir şehirdir.------yargı bildirdiği için cümle.
Yüklem, cümleyi kuran ve onu yargıya bağlayan ögedir.
Yüklemsiz cümle olmaz. Ancak bazı cümlelerde yüklem, okuyanın zihninde canlanır. Cümlede
açıkça bulunmaz.
Bazı soru cümlelerinin de cevabında yüklem kullanılmayabilir.
-Ne içersin?
-Çay..... (içerim)
Yüklemin söylenmediği ya da düştüğü bu tür cümlelere eksiltili (kesik) cümle denir.
YÜKLEM OLAN KELİME ve KELİME GRUPLARI
1. Her türlü çekimli fiil yüklem olur.
Ör: Pencereden uzaklara bakıyoruz. Bu cümlede çekimli fiil "bakıyoruz"
-yor zaman eki -uz şahıs eki
2. İsim soylu kelimeler ek fiil alarak yüklem olur.
Ör: Türkiye'nin başkenti Ankara'dır. Ankara - isim -dır ek fiil
3. Sıfat tamlamaları ek fiil alarak yüklem olur.
Ör: Burası eski bir sinemaymış.
-----------------------
4. Zamirler ek fiil alarak yüklem olur.
Ör: Bu olayın tek tanığı odur.
-----
5. Edatlar ek fiil alarak yüklem olur.
Ör: Bu elbise tam sana göredir.
--------
6. Bağlaçlar ek fiil alarak yüklem olur.
Ör: En çok kullanılan bağlaç ve'dir.
------
7. Bağlaç grupları ek fiil alarak cümlede yüklem olur.
Ör: Dereceye girenler Ali ile Mehmet'tir.
--------------------
8. İkilemeler ek fiil alarak cümlede yüklem olur.
Ör: Çocuklar cıvıl cıvıldı.
------------
9. Fiilimsiler ek fiil alarak cümlede yüklem olur.
Ör: Hayat sonu gelmez bir koşuşmadır.
-----------
10.Deyimleşmiş fiil grupları cümlede yüklem olur.
Ör: Kutsal değerlere dil uzatma.
11. Yardımcı eylemler cümlede yüklem olur.
Ör: Bana biraz yardım eder misiniz?
12. Zarflar ek fiil alarak cümlede yüklem olurlar.
Ör: Vakit daha çok erkenmiş.
Yüklem cümleyi kesin yargıya bağlar. Düz yazılarda genellikle cümlenin sonunda bulunur. Ancak, bazen
cümlenin ortasında veya başında da olabilir.
Ör: Öğrenciler birer birer gelmeye başladılar.
Vurulmuşum toprağına taşına.
Cümlede yüklemi bulmak için önce çekimli fiil bulunur. Çekimli fiil bulunmayan cümlelerde ek fiil almış
kelime ya da kelime grubu araştırılır.
ÖZNE
Yüklemin gösterdiği fiili yapan, belirttiği durum içinde veya oluş içinde bulunan varlığa özne denir.
Ör: Halamın kızı, sınavı kazanmış.
Rüya uykunun süsüdür.
Çekimli fiille kurulmuş cümlelerin öznelerini bulmak için yükleme "kim,kimler,ne,neler" sorularından uygun
olanı sorulur.
Ör: Naz , az önce gitti.
Ek fiille çekimlenmiş cümlelerin öznelerini bulmak için "olan ne...,olan kim..." soruları sorulur.
Ör: O, iyi bir öğretmendir.
Özne Çeşitleri:
1. Gerçek Özne: Cümlede eylemi gerçekleştiren varlık açık bir şekilde yer alıyorsa buna gerçek özne denir.
Ör: Çocuklar bahçede oyun oynuyorlar.
2. Gizli Özne: Bazı cümlelerde özne , açık bir şekilde yer almaz. Cümlenin içinde sözcük veya sözcük
grubu olarak bulunmaz.Böyle cümlelerin öznelerini, yüklemlerinin almış olduğu kişi eklerine bakarak
buluruz.Böyle öznelere gizli özne denir.
Ör: Haberi duyunca çok sinirlendi. (kim) (o)
Ör: Geç kalacağını bize önceden söylemeliydin. (kim) (sen)
3. Sözde Özne: Cümlede sözcük olarak gerçek özne bulunmadığında özne görevini üstlenen nesneye
sözde özne denir.
Ör: Toplantıda birtakım kararlar alındı.
Ör: Tüm şehir bayraklarla süslendi.
YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Bir cümlede öznenin yaptığı işten doğrudan doğruya etkilenen ögeye "nesne" denir.
Nesneyi bulmak için özneyle birlikte yükleme "ne,neyi,kimi" sorularından uygun olan sorulur.
Ör: Ali, pencereden dışarıdaki yaşamı izliyordu.
Ör: Annem , doğum günümde bana güzel bir kazak almış.
Nesneler ikiye ayrılır:
1. Belirtili nesne
2. Belirtisiz nesne
1. BELİRTİLİ NESNE
Bir cümlede yapılan işten etkilenen , ismin "-i" durum ekini alan , "neyi,kimi?" sorularına cevap veren ögeye
"belirtili nesne" nesne denir.
Ör: O, derdini kimseye söyleyemiyordu.
Ör: Bu yemyeşil ırmak kıyısını ailecek çok seviyoruz.
2. BELİRTİSİZ NESNE
Bir cümlede yapılan işten etkilenen, yalın durumda bulunan, "ne" sorusuna cevap veren ögeye "belirtisiz
nesne" denir.
Ör: O yıl yeni bir araba almıştık.
Ör: Pazardan taze sebze ve meyveler aldı.
2. DOLAYLI TÜMLEÇ (YER TAMLAYICISI)
Bir cümlede yüklemin anlamını yönelme, bulunma, ayrılma, yer-yön bakımından tamamlayan ve ismin "-e, -de
-den" hal eklerini alarak kurulan sözcük ya da sözcük öbeklerine "dolaylı tümleç" denir.
Dolaylı tümleçler yükleme sorulan "kime, kimde,kimden,neye,neyde,neyden,nereye,nerede,nereden,
ne yana, ne yanda, ne yandan, kaça, kaçta, kaçtan" sorularına cevap verir.
Ör: Terbiyeli çocuk herkese saygılı davranır.
Ör: Evimizin doğu cephesinden deniz görünüyor.
Ör: Baharın gelişi bülbül sesinden anlaşılır.
Ör: Gireceğimiz salonu bulamayınca kapıdaki görevliden yardım istedik.
3. ZARF TÜMLECİ (ZARF TAMLAYICISI)
Bir cümlede yüklemin anlamını yer-yön, zaman, ölçü, durum, nitelik, neden ve vasıta bakımından tamamlayan
ögelere "zarf tümleci" denir.
Bir cümlede zarf tümlecini bulmak için yükleme "ne zaman, ne kadar, nasıl, niçin, neden, ne diye, kimle,
neyle, kiminle..." gibi sorulardan uygun olan sorulur.
Ör: Maddi imkansızlık yüzünden okuyamamış.
Ör: Küçük çocuğu yukarı çıkardık.
Ör: Güneş, limanın üzerinde kırmızı bir ışık gibi parlıyordu.
Ör: İstanbul'a arabayla gittik.
NOT: Cümlede vurgulanmak istenen öge yüklemin önünde yer alır. Cümlede yer alan soru kelimeleri
(kim,ne,ne zaman,nasıl,niçin vb.) "mi" soru edatının önünde yer alan kelimeler her zaman vurguyu
üzerinde taşır.
Yüklemi isim olan cümlelerde vurgu daima yüklem üzerindedir.
Ör: Ahmet Bey niçin okula gelmiş?
Sevgi şiirleri adlı etkinlik ne zaman yapılacak?
Bütün bu kitapları sen mi okudun?
Yarın sabah mı İstanbul'a gideceksiniz?
Karşımızdaki adam sessizdi.
Bugün hava çok güzel.
